ÔNG ĐỒN LỢI

 

           Tôi nói với thiếu-tá Trương Công Ân, Chánh Sở Đặc-Cảnh Tỉnh Thừa-Thiên, rằng anh khỏi cần tháp-tùng hoặc cử nhân-viên đi theo tôi.  Tôi chỉ đi dạo chơi trên đại-lộ Trần Hưng Đạo và quanh chợ Đông Ba, để xem lại những nơi chốn cũ vốn đă ghi sâu trong tôi nhiều kỷ-niệm khôn quên trước ngày tôi bị đày đi khỏi Huế vào năm 1960.

         Khi chỉ c̣n lại một ḿnh trên chiếc xe Jeep sơn màu trắng xám và mang bảng số ẩn-tế đậu dọc lề đường, tôi dùng mày vô-tuyến chỉ-huy công-tác cuả đại-úy Nguyễn Công Văn, Phó Sở Tác-Vụ, và Toán Đặc-Nhiệm Vùng I, mà tôi đă phái đi riêng từ Đà-Nẵng ra, đang kín đáo làm việc ở bên kia bờ sông Gia-Hội và ở mé sau chợ Đông-Ba.

         V́ các đối-tượng theo dơi cuả chúng tôi có những liên-hệ mật-thiết với một số viên-chức hữu-trách ở đây, tôi không tiện giao cho địa-phương thi-hành nên phải đích-thân từ Đà Nẵng ra tận nơi hành động với nhân-viên riêng của ḿnh.

*

          Dù là dân Huế hay là người ở xa mà đă có lần đến Huế, chắc là không ai không biết đến đường Trần Hưng Đạo và chợ Đông-Ba, nổi bật giữa trung-tâm thương-mại và kỹ-nghệ cuả cố đô này .

 

             Đối với tôi, bây giờ cảnh-vật ở đây kém phần thân thương, v́ bây giờ ở đây không c̣n có nữa một khuôn mặt quen thuộc, quen thuộc như người nhà cuả mọi người, mọi nhà, nhất là ở khu phố này, lần cuối cách đây chưa đầy mươi năm.

         Đó là ông “Đồn Lợi”.

 

         Tháng 3 năm 1947, đế-quốc Pháp đem binh-lính viễn-chinh đến dẫm gót giày đinh xâm-lược lên đất Thần-Kinh, trong âm-mưu tái-chiếm cựu thuộc địa Việt Nam mà chúng đă khởi đầu tại Sài-G̣n từ tháng 9 năm 1945.  Thực dân đánh đuổi về đồng quê và lên rừng núi lực-lượng kháng-chiến mà Đảng Cộng-Sản Việt Nam đă cướp được quyền lănh đạo dưới lốt Mặt Trận Việt-Minh.  Pháp dựng lên bộ máy kềm kẹp tại những thành thị và khu-vực mà chúng đă chiếm đóng được, thí dụ:  Sở Liêm-Phóng Liên-Bang (Sûreté Fédérale), Ty Cảnh-Sát Pháp (Police Française), Toà Án Pháp (Tribunal Français), Lao-Xá Trung-Ương (Prison Centrale), v.v...

         Các nhà ái-quốc không-Cộng-Sản bèn đứng ra thành-lập Chính-Quyền Quốc-Gia.  Một mặt, họ đương đầu với Mặt Trận Việt-Minh; một mặt, họ vừa hợp-tác với bạn đồng-minh để b́nh định xứ sở, vừa tranh đấu với thù cố-cựu để giành lại chủ-quyền cho quốc dân.  Trong t́nh-h́nh đó, tại Miền Trung, Hội Đồng Chấp-Chánh Lâm-Thời, mà trụ-sở được đặt tại Huế, đă tổ-chức các công-sở:  ở cấp Phần th́ có Nha An-Ninh Quốc-Gia, v.v...; ở cấp Tỉnh th́ có Toà Hành-Chánh với các Ty, tỷ như Ty An-Ninh Quốc-Gia, Ty Cảnh-Sát Quốc-Gia, v.v... là những cơ-quan song-hành nhưng tranh-chấp với các bộ-phận tay sai kể trên cuả ngoại-bang.

         Huế là trung-tâm cuả toàn-quốc, đồng-thời là thủ-phủ cuả Miền Trung, cho nên khu phố cốt-lơi cuả Huế là nơi đầu tiên đón nhận sự hiện diện cuả Chính-Quyền Quốc-Gia.  Đó là Đồn Cảnh-Sát Đông-Ba, nằm ngay đầu đường Trần Hưng Đạo và sát hông ngôi chợ mà Đồn này mang tên.

 

         Đặng Hữu Lợi là viên Trưởng Đồn đầu tiên ở đây.

         Lợi có một bộ mặt dài tḥng như mặt ngựa, với cái vẻ tỉnh bơ như không nói ǵ mà lại nói rất nhiều, sâu-sắc và chua-cay, khiến nhiều người so sánh anh với vai hề nổi tiếng cuả màn-ảnh Pháp, Fernandel, mặc dù gă diễn-viên cuả nước ngoài th́ cao to ngược hẳn với ông c̣ thấp gầy cuả nước ḿnh.  Nhưng, xen kẽ với phim ảnh Pháp th́ cũng có nhiều phim ảnh Mỹ được chiếu thời bấy giờ, nên đă có không ít người căi lại, bảo rằng trông Lợi giống thằng gầy trong cặp mập+gầy Laurel và Hardy cuả Hoa-Kỳ.  Đó là những lúc Lợi pha tṛ, nhộn và tếu vô cùng.

         Lợi có một đặc điểm khác nữa, là anh thường hay chồm nửa người trên về phiá cửa lớn cũng như cửa sổ, nghiêng đầu và hướng mắt ra xa, dù cho đang bàn luận chuyện ǵ với ai, tạo cho người xung quanh cái cảm-tưởng là anh luôn luôn ngóng đợi một người nào.  V́ là Trưởng Đồn nên anh được gọi là “ông Đồn”, và v́ tên Lợi mà lại có dáng bộ chờ đợi nên bạn-bè tinh-nghịch đặt cho anh cái biệt danh “ông Đồn... Lợi”, với cái hàm-ư theo lối nói lái là “ông đợi ... l...”.  Chính anh cũng lấy làm thích thú được mọi người dùng cái tên ấy để gọi ḿnh.

         Sau khi có Chính-Quyền Quốc-Gia, những người dân Huế, vốn đă bỏ chạy về miền nông thôn lánh nạn sau đêm lịch-sử 19 tháng 12 năm 1946 – quân và dân Việt-Nam bất-thần tấn-công các đồn trại và tư-gia cuả Pháp để khởi đầu cuộc kháng-chiến toàn-quốc – nay lũ-lượt hồi-cư.  Một số dân quê cũng rời ruộng đồng lên phố sinh sống để tránh tai-hoạ v́ các cuộc giao-chiến ngày càng lan ra.  Tuy thế, hằng ngày dân-chúng vẫn di-chuyển tấp-nập giữa Thành này với các Tỉnh khác và các Quận Xă xung quanh; và bến xe chính cũng như bến đ̣ chính th́ ở sát chợ, cạnh Đồn, nên “ông Đồn Lợi” được hầu hết bà con khắp nơi trong Tỉnh và các Tỉnh khác quen mặt hoặc biết tên, trong lúc các Trưởng Đồn khác chỉ được nghe thấy trong Phường ḿnh mà thôi.

         Lợi nổi tiếng không phải chỉ do cái dáng-mạo buồn-cười ấy, mà c̣n nhờ ở thiện-chí bênh-vực bảo-vệ đồng-bào hiền-lương.

         Nào là Sûreté Fédérale (Mật-Thám Pháp), nào là Commando (Biệt-Kích Pháp), nào là Partisan (thân-binh Pháp), cùng với binh-lính Pháp và cả thường dân Pháp nữa, ngày nào cũng có không biết bao nhiêu vụ chúng cướp-bóc, đánh đập, hăm-hiếp, bắt-bớ, giam-cầm, và cả bắn giết, người dân Việt-Nam.  Lợi là một trong số những viên-chức Cảnh-Sát Quốc-Gia đầu tiên đứng ra can-thiệp chống kẻ bạo-tàn.  Đối với các phần-tử phạm-pháp bị bắt quả-tang, ngay cả Việt-Minh, Lợi cũng đ̣i cho họ được đối-xử đàng-hoàng.  Tất-nhiên, không phải lần nào người ngay-chính cũng khuất-phục được kẻ gian-tà.  Anh đă bị không ít trận đ̣n dă-man.

         Vào những ngày cuối tuần, cuối tháng, và sau mỗi cuộc hành-quân, hầu như tất cả lính Pháp đều đổ xô ra đường; mua sắm th́ ít mà nhậu-nhẹt và kiếm gái th́ nhiều.  Ngưới gốc Ma-Rốc, Xê-Nê-Gan, An-Jê-Ri, Tuy-Ni Di, từ các thuộc địa cuả Pháp ở Châu Phi, th́ chỉ dạo phố và giải-trí b́nh-thường; thỉnh-thoảng mới có vài vụ lôi-thôi.  Người gốc thiểu-số Ra Đê ở Cao-Nguyên Trung-Phần Việt-Nam th́ chất-phác, không gây phiền-hà.  Chỉ duy người Pháp chính-quốc và người gốc Đức cảm-tử trong binh-chủng Lê Dương là thường hay say-sưa đánh người.  Đặc-biệt vào ngày quốc-khánh Pháp, 14 tháng 7 hằng năm, người lính Lê Dương được xá mọi tội nên tha-hồ phá-phách, quỵt giật, hành-hung, và hiếp dâm phụ-nữ Việt-Nam.  Vào những dịp ấy, hầu hết nhân-viên Cảnh-Sát Quốc-Gia khắp Thành, ngoài giờ làm việc đều mặc giả thường dân, đổ dồn về đường Trần Hưng Đạo, nấp sẵn trong các con hẻm dẫn ra Bờ Hồ, hoặc phiá trước hiên đ́nh chợ Đông Ba, hễ thấy có lính Lê Dương hoặc lính Pháp giở tṛ áp-bức dân lành là ào ra nện cho chúng những trận nên thân.  Xong xuôi, “ông Đồn Lợi” mới dẫn nhân-viên trực Đồn đến tiếp-ứng giải vây cho chúng và giúp phương-tiện chở chúng về trại giùm.  Thảng-hoặc có Prévôté (Hiến-Binh Pháp) xuất-hiện th́ Lợi cho nhân-viên tuần đường đi trước để thông-tin.  Trong trường-hợp đó, các toán hành-hiệp đành nhẫn-nhịn nh́n đồng-bào bị thiệt-tḥi, v́ Prévoté chỉ can ngăn chứ không bắt giữ kẻ phạm-pháp hoặc bồi-thường cho nạn-nhân; sau đó, họ mới bám theo bọn tội-phạm trên đường chúng trở về trại binh, và chận dọc đường mà trả thù.

 

         Hồi đó, Ty Cảnh-Sát Huế là nơi cung-cấp Phái-Viên Hành-Chánh (về sau gọi là Quận-Trưởng) cho các Quận, thuôc các Tỉnh, và các Cảnh-Sát-Trưởng cho các Thị, khắp Miền Trung.  Đội Túc-Cầu Cảnh-Sát Huế nhiều lần đoạt giải vô địch toàn-quốc, và Ban Kịch Thơ Cảnh-Sát Huế vượt trội các đoàn kịch-nghệ khác khắp Trung-Phần Việt-Nam.

         Đặng Ngọc Lựu, đạo diễn, và tôi, tác-giả, luôn luôn để dành cho Lợi ít nhất là một vai kịch hài và một màn ngâm thơ tếu, trong mỗi đêm tŕnh diễn trước quảng đại đồng-bào.  Không-khí văn-nghệ cởi-mở ấy cũng là một dịp để “ông Đồn Lợi” được người dân gần-gũi và thân-thương ḿnh hơn.

         Dần dần, các chính-khách Quốc-Gia giành thêm được nhiều bước nhượng-bộ cuả Pháp, và tiến tới nhất-trí mời Cựu Hoàng Bảo Đại về nước nắm chính-quyền trung-ương.  Cùng với Hội Đồng An Dân Bắc Việt và Chính-Phủ Cộng-Hoà Nam-Kỳ-Quốc Tự-Trị, Hội Đồng Chấp Chánh Lâm-Thời Trung-Kỳ rút lui.  Chính-phủ Quốc-Gia thành-h́nh.  Các cơ-quan đơn-vị thuộc Pháp giải-thể lần lần.  Nhiều phe phái thay phiên nhau lên cầm quyền trong từng địa hạt và vào từng thời-kỳ.  Nhưng “ông Đồn Lợi” vẫn c̣n là Trưởng Đồn Cảnh-Sát Đông-Ba.  Các cấp chỉ-huy chưa độc-tài đến độ chỉ bổ-nhiệm vây cánh cuả ḿnh vào mọi chức-vụ điều-khiển mọi cấp trong mọi ngành như sau này.

 

         Ngày 07-5-1954, Pháp thất-trận ở Điện Biên Phủ.

         Ngày 07-7 cùng năm, ông Ngô Đ́nh Diệm về nước nhậm chức Thủ-Tướng Chính-Phủ do Quốc-Trưởng Bảo Đại bổ-nhiệm, hướng về Hoa-Kỳ.

         Ngày 20 cùng tháng, Hiệp Định Geneva ra đời, chia đôi đất nước, mở đường cho Mỹ đến và Pháp ra đi.  Phản-ứng cuả Quân Đội Quốc-Gia, thân Pháp, là gây một cuộc khủng-hoảng chính-trị trầm-trọng trên toàn-quốc, xuất-phát từ Sài-G̣n và Huế.  Nhưng Huế mới là trung-tâm thực-nghiệm, với hành động chống đối quyết-liệt và cụ-thể, v́ Bộ Tư-Lệnh Đệ-Nhị Quân-Khu ở Huế đang có cơ-hội điều động và sử dụng một lực-lượng quân-sự lớn để vào tiếp-thu Tỉnh Quảng-Ngăi mà Việt-Minh v́ phải tập-kết ra Bắc nên giao lại cho Chính-Quyền Quốc-Gia; và Huế là nơi tập-trung cuả gia đ́nh họ Ngô.  Ngoài một số ít các nhà cách-mệnh sáng suốt, c̣n th́ những người có ưu-tư v́ thời-cuộc tuy dè dặt nhưng đều nôn-nao nghe ngóng dư luận trong và ngoài nước để ước đoán chiều hướng biến đổi cuả t́nh-h́nh, hầu chọn thế đứng cho ḿnh.

         Giới Công-An Cảnh-Sát vốn biết tôi đă tiên đoán thế nào Mỹ cũng nhảy vào Việt Nam nên đă chú tâm trau dồi tiếng Anh từ nhiều năm trước đó, nay thấy tôi đă qua bên quân-ngũ, giữ mục thời-luận hằng ngày trên mặt báo và trên Đài Phát-Thanh, tiếng nói chính-thức cuả Quân-Lực và Tư-Lệnh Quân-Khu, bèn t́m cách thăm ḍ ư-kiến tôi.  Lợi là người được họ cậy nhờ, và tôi cũng cần có anh để liên-lạc với bạn-bè.  Bên ngoài th́ sự tiếp-xúc thường-xuyên giữa Lợi với tôi chỉ nhằm mục đích văn-nghệ, v́ tôi vẫn c̣n tiếp-tục sáng-tác cho Ban Kịch Thơ cuả Cảnh-Sát Huế và cho chính anh diễn ngâm, nhưng bên trong th́ qua anh tôi thuyết-phục mọi người hăy đón nhận Hoa Kỳ, giàu mạnh hơn, và hào-hiệp chứ không như Pháp, để nước nhà dễ sớm vươn lên.

         Ngô Đ́nh Diệm là người được Hoa-Kỳ chấp nhận và ủng hộ.

         Trong cảnh tranh-tối tranh-sáng cuả những ngày tháng giao-thời ấy, Lợi là một trong số ít những ủng-hộ-viên và cổ động-viên đắc-lực nhất nhưng cũng bất-vụ-lợi nhất mà tôi đă tranh-thủ được cho Thủ-Tướng họ Ngô.  Trong một nước c̣n hậu-tiến, một lời phát-biểu cuả các viên-chức chỉ-huy Ngành Công-Lực, tỷ như “ông Đồn Lợi”, có một ảnh-hưởng khá lớn trong dân-nhân.

         Rồi cố-vấn Mỹ vào, viện-trợ Mỹ vào, và Diệm tất-nhiên vững chân.

         Vở kịch thơ dă-sử “Gươm Chính-Nghiă” cuả tôi, dưới bút danh Nguyệt Cầm, mà nội dung có ngụ ư đề-cao Ngô Đ́nh Diệm, được khán-giả nhiệt-liệt hoan-nghênh và yêu-cầu diễn lại nhiều lần.  Các bài thơ trào-phúng của tôi, dưới bút danh Tú Ngông, mà chủ đề là “đả thực, bài phong, diệt cộng”, đúng theo chiêu-bài cuả Diệm, qua tài diễn-xuất cuả “ông Đồn Lợi”, cũng được công-chúng tán-thưởng nồng-nàn.

 

         Cuối năm 1956, măn hạn động viên, tôi về lại với Ty Cảnh-Sát Huế.

         Cầm lại cây bút dân-sự, tôi tái hoạt động văn-nghệ tích-cực hơn xưa .

         Riêng trong công-quyền, ngoài công-vụ hằng ngày, tôi vun đắp thêm cho Ban Kịch Thơ, xuất-bản một tờ nội-san mang tên “Phục-Vụ”, phổ biến đi khắp các Tỉnh và lên cả Trung Ương.  Qua tờ nội-san này, tôi đă hướng dẫn và khuyến-khích “ông Đồn Lợi”, dưới bút danh Hữu Lợi, viết tuỳ-bút, truyện ngắn, và làm thơ.  Tôi mở các lớp bổ-túc nghiệp-vụ chuyên-môn, dạy tiếng Anh, cho cảnh-nhân toàn Thành, đồng-thời thuyết-tŕnh về những ư nghiă cao đẹp cuả chủ-nghiă Nhân Vị, ṇng-cốt cuả học-thuyết Diệm, và phổ-biến tạp-chí “Thế-Giới Tự Do”, chiếu phim cuả Pḥng Thông-Tin Hoa Kỳ, cả cho đồng-bào trong khắp địa-phương.  Lợi là một trong những anh em sốt-sắng nhất, ngoài giờ làm việc tham-gia phụ-lực tôi.  Chúng tôi phục-vụ hăng say, đúng theo tinh-thần cuả cuộc “Cách-Mạng Quốc-Gia” mà Tổng-Thống Diệm chủ-trương.

         Tuy thế, v́ không phải là tay chân thân-tín, cũng không phải là cừu non, nên dù đem hết tâm huyết ra để đóng góp, số đông, như Lợi và tôi, vẫn không được đăi-ngộ công b́nh.  Trái lại, có một số phần-tử kém-cỏi nhiều mặt vẫn được tưởng thưởng vượt quá lệ thường; thậm chí tùy phái lao-công cũng được thăng cấp sĩ-quan, mỗi khi lễ-lạc lớ-quớ trong bộ đại-lễ-phục xuất-hiện trước quần-chúng làm tṛ cười cho mọi người.  Có kẻ in thiệp báo tin chịu lễ rửa tội gửi khắp toàn Miền, cho cả các công-sở khác và những người không quen, như một thông-cáo chính-thức bảo đảm cho nấc thang giá-trị mới và tiền đồ công danh sự-nghiệp cuả ḿnh.

        Qua những mẩu tùy-bút cuả Hữu-Lợi mà tôi không dám cho đăng, tôi thấy anh không c̣n chỉ là một cây cười vô-biên-giới, mà đă nghiêm-túc chọn một giới-tuyến cho chính ḿnh.  Điều quan-hệ hơn hết là anh đă dám giăi bày, bằng giấy trắng mực đen, tâm-t́nh ẩn-ức cuả những tầng lớp thấp cổ bé miệng, công-nhiên gửi cho báo đăng, thách-thức các thế-lực thịnh-thời.

       Lâu nay, Lợi đến với tôi tại văn pḥng, tại hội đường, tại câu-lạc-bộ, là những nơi hầu như khi nào cũng có đồng-nghiệp lắng nghe chúng tôi.  Từ nay, tôi đến với Lợi tại Đồn Cảnh-Sát Đông-Ba, là nơi luôn luôn có quá nhiều giới người, mà lại có quá nhiều loại việc, nên không ai chú ư đến nội dung câu chuyện cuả chúng tôi.  Lợi có thói quen uống cà phê với thật nhiều đường, mà anh gọi là chè-phê.  Bên ly chè-phê, “ông Đồn Lợi” lắc đầu ngao-ngán kể thêm cho tôi biết mỗi lần vài ba sự việc mà tôi chưa hề nghe.

       Vẫn với thói quen chồm nửa người trên ra hướng cửa sổ, Lợi chỉ tay về phiá dăy phố buôn bán sầm uất dọc lề bên kia đại-lộ Trần Hưng Đạo, nơi đến đầu cầu Gia Hội th́ giáp góc với đường Huỳnh Thúc Kháng song-song với đường Gia Long.  Anh nói:

       – Hôm nọ là thầu-khoán Nguyễn Giáp, hôm qua là đại-bài Trần Ất, hôm nay là thương-gia Phan Cho.  Rồi ngày mai, ngày kia, sẽ đến phiên ai đây ?

       Đó là những người có máu mặt ở trong khu-vực trách-nhiệm cuả Lợi, đă lần-lượt bị bắt giam, bị tịch-biên tài-sản, hoặc ít nhất là bị vây hăm phạm-vi kinh doanh.

       Trong lúc phong-trào bài-trừ tứ đổ tường dâng lên cao th́ những tệ đoan xă-hội khác, trầm-trọng và nguy-hại hơn, lại do chính một số các con cưng cuả chế độ gây ra.

       Một dược sĩ đêm đêm giả làm tài xế đạp xe-đạp xuống các bến, dưới cầu Trường Tiền, dọc bờ sông Hương, o-mèo các cô giúp việc cuả những gia đ́nh khá giả ở các dăy phố từ Cửa Thượng Tứ xuống đường Hàng Bè.  Thường th́ đến mười một giờ tối cửa tiệm mới đóng; đợi dọn dẹp xong, chủ nhà đi ngủ, các cô mới mang áo quần xuống sông giặt gỵa, hoặc gánh cặp thùng nhiều chuyến đi lấy nước về đổ đầy hồ chứa để có đủ dùng cho ngày hôm sau.  Đó là thời gian tự do; ai muốn nghỉ sớm th́ gắng làm nhanh, c̣n ai muốn đàn đúm bạn bè th́ cứ rán mà thức khuya.  Họ là con gái nhà quê, ít chữ nghiă, nhưng có nhan sắc nên mới được các chủ-nhân ăn-nên làm-ra chọn mướn cho phù-hợp với cảnh thanh-lịch thị-thành.  Thế là, thay v́ phải mặc đồ lớn đi chầu lụy cả một đại gia đ́nh, vất-vả tốn kém suốt năm mà chưa chắc đă nắm được bàn tay cuả một cô gái Huế hộ đối môn đăng, viên dược sĩ nhà-ta chỉ cần bỏ ra vài xu mua một gói đậu phụng rang, trổ tài ăn nói cuả kẻ học rộng biết nhiều ra mà chiêu dụ, mỗi khi một con mồi, là cầm chắc trung-b́nh mỗi tuần phá được cuộc đời cuả ít nhất là một cô gái c̣n trinh.  Lợi đă t́nh-cờ bắt gặp một cặp trai+gái đang ôm nhau trên băi hoang, và nhận diện ra gă đàn-ông chính là viên dược sĩ kia; nhà trí-thức ấy đă tâm-t́nh riêng với “ông Đồn Lợi” như trên.  Rồi một hôm, được tin báo có kẻ bị t́nh địch đâm ở bờ sông, Lợi cùng nhân-viên chạy đến th́ không c̣n thấy người nào.  Riêng Lợi lần theo th́ gặp được nạn-nhân-mà-là-tội-nhân đang ôm vai lủi-thủi về nhà.  Y năn-nỉ “ông Đồn Lợi” đừng ghi lời báo-cáo “vô căn-cứ” nọ vào sổ trực đêm, v́ sợ sáng sau tŕnh sổ lên Ty th́ Ty sẽ cho mở cuộc điều-tra, nhà tai-mắt sẽ mất mặt với mọi người.  Cứ thế mà tên hiếu dâm vô-lương kia gặp gió thuận chiều nên vẫn lên cao như diều .

       Một giáo-sư đại-học bị Đội Biệt Động cuả Ty bắt gặp “ngủ đ̣” cùng với vợ bạn trên sông Hương.  Ở Huế, có cái thú thuê đ̣ mà ngủ giữa ḷng sông: vừa mát-mẻ nhờ không-khí trong lành, vừa thoải-mái v́ không ngại bị ai quấy rầy, lại kín đáo bởi sông th́ tối mà đ̣ không thắp đèn, và nhất là không đ̣i hỏi khách, như khi mướn pḥng khách-sạn, phải khai tên người thuê.  Do đó, đa số trường hợp ngủ đ̣ đều là để ăn nằm với nhau.  Trong cuộc “cách-mạng quốc-gia”, mọi người đều phải noi gương đạo đức cuả Ngô Tổng-Thống, cho nên dù là vợ+chồng với nhau mà đi ngủ đ̣ th́ cũng bị xem là tội-lỗi rồi, huống-hồ họ là những ông nọ, bà kia .  Rốt cuộc, nội-vụ đă được ém nhẹm, và “ông Đồn Lợi” không thể ghi chép ǵ trong sổ trực đêm, mặc dù sự việc xảy ra trong hoạt-vực cuả ḿnh...

* 

         Hôm ấy, Lợi nhắn các bạn đồng cảnh-ngộ là Trần Xuân Tự, Trần Vĩnh Thuận, Ưng Hạc, Nguyễn Thông, Nguyễn Duy Hát, Nguyễn Mầm, Tôn Thất Ninh, v.v... đến Đồn Cảnh-Sát Đông-Ba để cùng gặp tôi .  Không-khí có vẻ nghiêm-trọng khác thường.  Khi tôi mới ngồi xuống ghế, Lợi đă hỏi ngay:

         – Anh em muốn biết sự thật: anh đă có bao nhiêu “Đ” rồi ?

         Tôi đă có nghe nhiều người kháo chuyện với nhau về cái thang “Đ” này .  Dân-chúng truyền miệng với nhau:

                Một “Đ” mới đứng ngoài sân,

                Hai “Đ” mới được bước chân vô nhà;

                Ba “Đ”: con cháu ruột rà;

                Bốn “Đ” là chú, là cha trên đầu ...

         Nay Lợi nói ra, tôi muốn nhân dịp t́m hiểu rơ hơn, nên đáp chung-chung:

         – Th́ người nào trong chúng ta cũng đều có một “Đ” cả.  Chúng ta là “đồng Đoàn” với nhau, tức đều có chân trong Đoàn (“Công-Chức Cách-Mạng Quốc-Gia”).

         Thuận tức “Thuận Xù” lắc đầu:

         – “Đoàn” th́ nói làm ǵ?  Nông dân th́ Đoàn Nông Dân Cách-Mạng Quốc-Gia, v.v...  Một “Đ” th́ chỉ là lính; hai “Đ” mới là sĩ-quan chứ!

          Tôi cười:

         – Thế th́ tôi không phải là “sĩ-quan”!

         Lợi đưa tay bắt tay tôi:

         – Xin lỗi anh.  Chúng tôi tưởng anh đă lên hai “Đ” rồi !

         – Cho nên anh rủ các bạn đến đây để hài tội tôi chứ ǵ?

         “Thuận Xù” kết-luận:

         – Người như anh mà muốn kiếm thêm “Đ” th́ chúng tôi c̣n biết trông nhờ vào ai!

         Thật ra, không có một văn-bản nào quy định như thế; nhưng cứ dựa vào sự việc xảy ra, người dân – đă từng sáng-tác tục-ngữ, phương-ngôn, ca dao, ḥ, vè – đă h́nh dung ra cái thang mới ấy, gồm có bốn cấp bậc “Đ”:

         “Đ” thứ hai là “đồng Đảng”, tức đă vào Đảng (Cần Lao);

         “Đ” thứ ba là “đồng Đạo”, tức đă theo Đạo (Ky Tô).

         Nhưng nếu có “Đ” thứ tư th́ mới lên đến tột đỉnh quyền-lợi và uy danh: “đồng Địa”, tức là cùng Địa-Phương, quê-quán (Quảng-B́nh hay Thừa-Thiên) với gia đ́nh họ Ngô và các vệ-tinh.

         Kết-nạp đảng-viên hay thu-nhận tín đồ là một việc làm thông-thường; nhưng cậy thế cường-quyền và đơm mồi tục-lụy để đạt mục đích là một việc trái với đạo đức thông-thường.

         Đảng lănh đạo th́ cừ lănh đạo, miễn sao đem lại hạnh phúc cho mọi người th́ tự nhiên quần chúng ủng hộ và tham-gia .  Tại sao ép buộc người ta theo ḿnh, trở mặt với các chính đảng khác, các tổ-chức ái-quốc kỳ-cựu khác, vốn có quá-khứ tranh đấu vẻ-vang gắn liền với lịch-sử nước nhà; mà không thuận theo th́ bị xem là phản-loạn, nghịch thù.  Đâu là quyền tự do lựa chọn, kể cả quyền tự do không nhập bọn với bất cứ một bọn nào .

         Đối với đa-số đồng-bào mà tinh thần tam-giáo thấm nhuần, sự dốt nát và vụng về cuả thiểu số công-thần thao-túng chế độ, trong vấn đề này, để giúp cho tổng-giám-mục sớm lên hồng-y, bị xem là trắng-trợn xâm-phạm đời sống tâm-linh cuả người dân: – dồn ép công-chức, quân-nhân, và cả thường dân, từ bỏ tín-ngưỡng cuả ḿnh để phải tuân phục tín điều cuả tập đoàn cầm quyền, chà đạp lên các giá-trị truyền-thống cuả nền triết-học Đông-Phương vốn đă un đúc nên tinh-thần quốc-gia cho toàn dân.  Trước đây khi Pháp mới trở lại vào năm 1947, cụ Trần Văn Lư, một nhân-sĩ Ky-Tô-Giáo, đă làm Chủ-Tịch Hội Đồng Chấp-Chánh Trung-Kỳ nhiều năm.  Trong t́nh-trạng chiến-tranh, hiến-pháp không có, luật-lệ hỗn-tạp, tư-pháp một chiều, th́ quyền-hành cuả cụ Lư đối với người dân sâu rộng bội phần hơn so với vua Bảo Đại ngày xưa; thế mà cụ có lợi dụng cơ-hội để bắt ai theo đạo cuả ḿnh đâu ?  Cho nên, đến năm 1967, mặc dù cụ không đắc cử nhưng đă có biết bao nhiêu người tuy khác tín-ngưỡng với cụ song thâm-cảm đức độ cuả cụ mà hy-sinh quyền-lợi tôn-giáo và đảng-phái cuả ḿnh để dồn phiếu cho cụ lên làm Nguyên-Thủ Quốc-Gia .

         Vấn đề tế-nhị vô cùng, đâu phải dễ như chuyện “chớp thời-cơ”, “đốt giai đoạn”, “thưà thắng xông lên” cuả cộng sản độc-tài xem dân như dân ngu .

         Cộng-sản củng-cố hệ-thống bằng thủ đoạn phi-nhân, đằng này chống cộng mà lại áp dụng phương-sách và phương-tiện cuả quân thù ...

         Đến nay th́ chính bản-thân “ông Đồn Lợi” đà bị đẩy vào chân tường.  Dù anh có muốn nhắm mắt, ngậm miệng cho qua ngày, th́ cũng vẫn không yên thân.  Bộ-hạ cuả tập đoàn chuyên-quyền đă đến móc nối “ông Đồn Lợi”, cũng như các bạn kia, và tôi .  Thuận theo th́ danh lợi hanh-thông. Trái lại, th́...

         Bên ngoài th́ các phần-tử cứng đầu, không chịu có hơn một “Đ”, mà thật-sự có khả-năng, vẫn được bổ-nhiệm vào các chức-vụ chỉ-huy cấp trung; nhưng bên trong th́ v́ chỉ tuân phục một hệ-thống chính-quyền, chứ không chấp-nhận vai tṛ giật dây cuả các thế-lực đằng sau, nên họ bị kỳ-thị, bị ếm-trù, không được thăng-tiến dễ dàng, và có thể bị hăm-hại bất-cứ lúc nào .

         Lợi và các bạn tóm-lược t́nh-h́nh chung; họ không đ̣i hỏi tôi phải có thái độ hay hành động ǵ, nhưng kết-luận là họ đặt tin-tưởng vào tôi .

         Xưa nay tôi vẫn tự ḿnh chọn lấy đường đi cuả ḿnh, tiền-phong bước những bước đầu, chứ không chịu quyền lănh đạo cuả ai .  Nhưng “ông Đồn Lợi” và các bạn không lập thành một nhóm để lôi kéo tôi .  Dù sao, cùng với vô-số cá-nhân và tập-thể khác, họ là nguồn gôc cuả những đợt sóng cảm nghĩ tạo nên nền móng cho các phong-trào đột-khởi trong dân-gian.

         Thế rồi biến-cố Ngày Lễ Hai Bà Trưng năm 1960 xảy ra (xin xem Chương “Tiến-Sĩ Hoàng Mai Thêm”).

         Lời phát-biểu công-khai cuả tôi, rằng chế độ có nhiều ung độc, đă có tác dụng cuả một mồi lửa châm cháy ng̣i thuốc súng nối liền vào quả ḿn nhân-tâm.

 

         Sau đó là Phong-Trào Phật-Giáo Tranh Đấu đ̣i quyền b́nh đẳng và chống đàn áp tôn-giáo, được sự đồng ḷng cuả quảng đại quần-chúng, mà hăng-hái nhất là giới sinh-viên, và quyết-liệt nhất là giới quân-nhân.

         Trong lúc một tu-sĩ Ky-Tô-Giáo nào, nếu muốn, cũng có thể tiếp-xúc với Tổng-Thống Ngô Đ́nh Diệm nhanh-chóng và dễ dàng, th́ Đức Đại-Lăo Hoà-Thượng Thích Tịnh Khiết, Tăng-Thống cuả Giáo-Hội Phật-Giáo Việt-Nam Thống-Nhất, một tổ-chức quy-tụ trên chín mươi phần trăm dân-số trong nước, đang bị bệnh nặng ở Huế mà cũng rán sức vào tận Sài G̣n để xin gặp Diệm, ước mong giải-quyết vấn đề, thế nhưng Ngài phải chờ đợi nhiều ngày mà vẫn hoài-công.

         Nhiều cao-tăng và Phật-Giáo Đồ theo nhau tự-thiêu từ Thủ Đô đến các Tỉnh Thành.

         Cả thế-giới nhờ ngọn lửa Thích Quảng Đức mà thức tỉnh lương-tri .

         Rồi cuộc Cách-Mạng 1-11-1963, rồi các biến-cố khác xảy ra .

         Rồi “ông Đồn Lợi” không c̣n làm Trưởng Đồn Cảnh-Sát Đông-Ba nữa .  Anh từ-giă Huế; rồi anh từ-giă cuộc đời, để lại tiếc thương cho những ai đă từng sinh sống trong khu-vực này, đă từng tán-thưởng những màn kịch vui và giọng ngâm thơ tếu cuả người Cảnh-Sát Văn-Nghệ mà không cảnh-sát văn-nghệ này .

***

         Đại-úy Văn báo-cáo đă bắt được một cơ-sở tiếp-tế nội-thành và một cán-bộ mậu dịch từ miền quê lên, cùng hai tấn gạo được che giấu dưới những món hàng thông-thường, trong một chiếc ghe đang rời bến, để chở về tiếp-tế cho Việt Cộng ở mật khu, đúng với tin-tức t́nh-báo cuả chúng tôi .

         Tiếng Văn vang lên từ máy vô-tuyến cắt đứt ḍng hoài niệm về người bạn cũ trong tôi .

         Tôi ra lệnh chuyển-giao nội-vụ cho nhà chức-trách địa-phương, là người hiện nay thay thế “ông Đồn Lợi” ở Cuộc, tên mới cuả Đồn, Cảnh-Sát Đông-Ba .

         Bây giờ ở đây chỉ có một Trưởng Cuộc Cảnh-Lực kiêm-nhiệm đại diện cuả Ngành Đặc-Cảnh, cuả tôi, tại cấp Phường này, chứ không c̣n có tên hề mặt-ngựa đă có một thời chọc cười tức-bụng chảy-nước-mắt cho cả mấy thế-hệ đồng-bào ở cố đô ...

 

                                                  Huế, 1973