http://chimviet.free.fr/truyenky/thanhthanh/than050.htm
Thuở nhỏ, tôi thường được bà dẫn
đi theo qua rạp hát “An Cựu”, sau chợ An Cựu (thuộc
Phường Phú-Nhuận, Thành-Phố Huế) để
xem “hát bội”.
Tŕnh-diễn hầu như thường-trực tại
đây là Đoàn “Kim Sanh”, một đoàn cải-lương
“cải-lương”, nghĩa là “cải-lương
Nam-Kỳ” nhưng theo lối Huế (đối-thoại
cũng như hát theo các điệu cải-lương
Miền Nam mà lại dùng toàn thổ-ngữ Huế và
giọng Huế).
Sau này tôi có được xem một số vở
tuồng cải-lương hát theo giọng Bắc; nhờ
được tŕnh-diễn trong Nam cũng như
thực-hiện trên Đài truyền-thanh & truyền-h́nh
phổ-biến toàn-quốc, nên “cải-lương
Bắc-Kỳ” đă được nhiều người
biết đến; c̣n về “cải-lương Huế”
th́ hầu như ít người nhớ đến. Tôi
gọi nó là “cải-lương Huế” v́ nó chỉ
được tŕnh-diễn bằng giọng Huế và
nhiều nhất ở Huế, chứ không phải khắp
Miền Trung, nên không phải là “cải-lương
Trung-Kỳ”.
Nói là “cải-lương Huế” nhưng thật ra th́
không ai gọi nó là “cải-lương Huế” cả.
Người Huế gọi nó là “Kim Sanh”, tên của
đoàn hát. V́ những lời nói cũng như
lời hát đều rất là “tuồng”, nghĩa là văn-hoa,
du-dương, khác với ngôn-ngữ thông-thường ngoài
đời, cho nên khi nào nghe một người nào nói-năng
có vẻ bay-bướm mà người ta, hoặc thấy
hay, hoặc không ưa, th́ người ta kêu lên, thí-dụ:
“Thôi đừng kim-sanh nữa, mi!” Danh-từ Kim Sanh,
tên của đoàn hát, đă được dùng như tính-từ
để chỉ tính-cách “văn-chương” trong các
tiểu-thuyết diễm-t́nh.
Tôi nhớ có tuồng diễn chuyện một anh con nhà phú-nông
được đi du-học bên Pháp, khi đă thành-tài
trở về mang theo một cô vợ đầm.
Cả nhà họp mặt chờ đón, đến khi nàng
dâu dân Pháp ch́a tay bắt tay và định ôm hôn “ông gia”
th́ mọi người đều thất-kinh; “bà gia”
chỉ tay vào mặt con ḿnh mà hát: “Mả cha mi, đồ
quân bất-hiếu!...”
“Kim-Sanh” tồn-tại vào khoảng cuối thập-niên
1930 đến đầu thập-niên 1940, đă diễn
nhiều vở giá-trị, với các diễn-viên
xuất-sắc, đắt khách đến nỗi đă có
thêm một đoàn hát thứ hai, tên là “Kim-Thịnh”.
Nhưng “Kim-Sanh” th́ nổi bật hơn...
*
Sau khi quân Pháp đổ bộ vào Huế, từ đầu
năm 1947, đồng-bào các giới, trong đó có
một số văn-nghệ-sĩ, lần-lượt
hồi-cư, để tránh tai-hoạ chiến-tranh
tiếp-diễn ở vùng núi và vùng quê. Hội-Đồng
Chấp-Chánh Lâm-Thời Trung-Phần ra đời, với
các cơ-quan cấp Phần và cấp Tỉnh. Nha Thông-Tin
Trung-Phần đặt trụ-sở tại một toà
lầu bề-thế trên đường Trần Hưng
Đạo, ngó thẳng ra cầu Trường-Tiền.
Tôi vào làm việc tại cơ-quan Cảnh-Sát Quốc-Gia
(khác với cơ-quan “Police Française”), và ở đây tôi
quen thân với ông Lê Văn Tấn, lớn hơn tôi
chừng bảy-tám tuổi. Tấn cùng tôi và một
số bạn khác họp thành một đoàn kịch, do
nghệ-sĩ Đặng Ngọc Lựu đạo-diễn,
tŕnh-diễn kịch thơ (đa số lả của tôi)
và kịch văn, tại Huế và các Tỉnh lân-cận.
Tôi thấy Tấn cặm-cụi sáng-tác, tuy không đem ra
tŕnh-bày nhưng vẫn tiếp-tục viết, sửa; tôi
xem th́ thấy toàn là tuồng cải-lương; hỏi
anh, anh đáp là đă gắn-bó với đoàn “Kim-Sanh”,
không thể nào quên. Hỏi thêm, Tấn cho biết là
hiện nay “Kim Sanh” chỉ c̣n một người
thứ hai, nhưng ông ấy đă chuyển qua tân-nhạc,
và hiện làm việc ở Nha Thông-Tin. Đó là Châu
Kỳ.
Theo lời yêu-cầu của tôi, Tấn dẫn tôi đến
làm quen với Châu Kỳ.
Nha Thông-Tin Trung-Phần có dành riêng một số pḥng trong
trụ-sở Nha cho một số văn-nghệ-sĩ
tạm-trú. Khi Tấn dẫn tôi vào pḥng Châu-Kỳ th́
thấy Châu-Kỳ đang cắt móng chân cho một
thiếu-nữ đẹp. Họ giới-thiệu
với tôi đó là nữ-ca-sĩ Mộc-Lan.
Mộc-Lan là một ca-sĩ nổi tiếng, và Châu Kỳ
đang sống chung với Mộc-Lan.
*
Châu Kỳ trạc tuổi của Tấn. V́ cùng đam-mê
và hoạt-động văn-nghệ nên Châu-Kỳ và tôi
trở nên bạn thân.
Thuở ấy chúng tôi không có máy điện-thoại riêng,
nên thường gặp nhau một cách bất-thường,
chuyện-tṛ những khi chỉ có một ḿnh anh thôi.
Thường th́ tôi đến t́m anh nơi tổ uyên-ương
của anh ở Nha Thông-Tin, nơi tôi thường đến
suốt cả thập-niên (Ngoài việc ghé thăm Châu
Kỳ, tôi c̣n vào thăm nghệ-sĩ Tô Kiều
Ngân, nhà
thơ Nguyễn Anh, nhà nghiên-cứu Phan
Khoang, kịch-sĩ
Vũ Đức Duy, nhà văn Bửu Kế, nhà nghiên-cứu
Bửu Cầm, rồi sau này là cặp vợ+chồng nhà
văn Hoàng Pha, v.v...; có lần tôi dùng xe đạp
chở nữ ca-sĩ Kim Tước từ Nha Thông-Tin qua
cầu Trường Tiền đến Đài Phát-Thanh
Huế để tập dượt nhạc, v́ xe Jeep
bị hư, thời-gian tôi làm Trưởng Đài
“Tiếng Nói Quân-Đội tại Miền Trung”).
*
Mối t́nh Châu-Kỳ - Mộc-Lan, quả đẹp như
thơ, nhưng không bền lâu.
Châu Kỳ rời Huế bao giờ tôi không được
biết, dù rất thân nhau. Phải chăng v́ t́nh tan
vỡ nên anh buồn tủi lặng-lẽ ra đi?
Ngang đây tôi xin chép trích một đoạn có đề-cập
đến Châu Kỳ, trong cuốn hồi-kư "Về
Vùng Chiến-Tuyến" của tôi (do nhà Văn
Nghệ ở Nam Cali xuất-bản vào năm 1996 – ISBN
1-886566-15-1 – trang 186):
<<Một hôm, nhân vào Sài-G̣n lập thủ-tục
du-học Hoa-Kỳ, tôi gặp trung-sĩ Tôn Thất Óc
giữa phố. Óc là nhân-viên Đội Biệt-Động
của Cảnh Sát ở Huế, biệt phái qua “Đoàn
Công Tác Đặc Biệt Miền Trung”; cùng đi
với ảnh có vài ba người khác nữa, đang
ngồi trong một chiếc xe-hơi đậu bên lề
đường. Ảnh dừng lại chào hỏi tôi.
Khi ảnh lên xe đi rồi, có mấy người mà tôi
thấy là quen mặt đang ngồi trong nhà hàng “Thanh
Thế” vẫy tôi vào. Họ là công-chức, quân-nhân
hoặc thường-dân gốc ở Huế, nay vào tùng-sự,
thụ-huấn hoặc sinh-sống trong này.
Nhạc-sĩ Châu Kỳ ghé tai tôi nói nhỏ: “Đừng
bắt ḿnh, nghe, Thanh-Thanh!” Tôi tṛn mắt hỏi
lại: “Tôi làm ǵ mà bắt ai?” Nhạc-sĩ Lê
Trọng Nguyễn liền vỗ vai Kỳ: “Thanh-Thanh
không dính vào những việc đó đâu!”>>
(Ghi chú: mật-vụ nhà Ngô, phe Ngô
Đ́nh Cẩn, thủ-tiêu các nhân-vật “có máu
mặt” ở Huế và vào hoạt-động tận
trong Nam).
*
Nhà thơ Hồ Đ́nh Phương, người tích-cực
hoạt-động trong Văn-Đoàn và Nhà
Xuất-Bản “Xây-Dựng”
của tôi, sau khi tốt-nghiệp thủ-khoa Khoá I
Cao-Học Quốc-Gia Hành-Chánh, làm Trưởng Ty
Thuế-Vụ ở Tỉnh Long-An, đă dẫn tôi đi
vào thăm một nhà máy giấy, và chỉ cho tôi thấy
mặt một nữ viên-chức trẻ đẹp ở
sở làm này, mà nói đó là bạn mới của Châu
Kỳ.
Tôi không ṭ-ṃ hỏi về đời tư của Châu
Kỳ, nhưng về sau có nghe Hồ Đ́nh Phương
nói là “bà” sau này thật dễ thương, rất
chiều-chuộng Châu Kỳ, và Kỳ đă đạt
được hạnh-phúc gia-đ́nh. Tôi mừng cho
anh.
*
Sau quốc-biến Tháng Tư Đen năm 1975, các
hoạt-động kháng-Cộng của nhiều giới
đồng-bào, bằng nhiều phương-tiện và dưới
nhiều h́nh-thức, đă được dấy lên công-khai,
suốt nhiều năm trường, tại nhiều nơi
ở Miền Nam.
Em tôi, Trương Minh Dũng, một cựu sĩ-quan
cao-cấp Quân-Lực Việt-Nam Cộng-Hoà, cũng có làm
thơ (bài nào cũng được Châu Kỳ phổ
nhạc) và cũng hát hay, đă cùng với Châu Kỳ
đi thực-hiện những buổi ca-nhạc
chống-Cộng tại các nhà-hàng và địa-điểm
đông người ngay tại Sài-G̣n, trong một
thời-gian khá lâu. Hiện-tượng này, cùng
với hoạt-động của các nhân-vật khác
ở các lĩnh-vực khác, tất cả đều cùng
chống Cộng, đă được đưa vào phim
ảnh của chế-độ mới, thí-dụ cuốn
phim “Vụ Án Hồ Con Rùa”, phổ-biến khắp nơi
(hồi đầu cộng-sản c̣n lo “phục-vụ”
đồng-bào nông-dân, đưa phim đi chiếu
khắp các thôn ấp), tôi ở trong trại “cải
tạo” cũng có được xem.
Các nghệ-sĩ kiên-tŕ và quả-cảm này sau đó
đă bị bắt đi “cải tạo” nhiều năm.
V́ là bị tù, dù tù chính-trị, sau khi Việt-Nam
Cộng-Hoà không c̣n, nên Mỹ không tính “thâm-niên” để
nhận cho đi tị-nạn theo diện cựu-chính-trị-phạm
như các anh+chị+em H.O.
*
Vào năm 1999, băng nhạc, và CD, nhan đề “Năm
Mười Bảy Tuổi”, là băng “Vân Sơn 10”,
sản-xuất tại Mỹ, đă được
đưa về Việt-Nam, trong đó có bản “Tuư
Ca”, do Trường Vũ hát, và ghi tác-giả bản
nhạc là Tú Nhi.
Thật ra, “Tuư Ca” là tên của một bài thơ
của Trương Minh Dũng, do Châu Kỳ phổ
nhạc, đă được xuất-bản trong bộ
“Thuỳ Dương Nhạc Tuyển” của chương-tŕnh
ca-nhạc “Tiếng Thuỳ Dương” của Đài
Phát-Thanh Quân-Đội tại Sài-G̣n, do Mỹ Hạnh phát-hành,
vào năm 1974 (tôi c̣n giữ bản nhiếp-sao).
Vào thời-gian đó, ở Mỹ vừa mới xảy ra
vụ kiện, người giữ bản quyền bản
dịch vở kịch “Lôi Vũ” đă được
thắng kiện, v́ người đem diễn kịch
ấy đă không xin phép và trả tác-quyền.
Giữa Hoa-Kỳ và Việt-Nam lại đă có kư
hiệp-ước bảo-vệ tác-quyền “tài-sản
tinh-thần”. Có người đề-nghị Châu
Kỳ và Trương Minh Dũng nên kiện để
đ̣i bồi-thường, ít nhất cũng có chút
tiền mà tiêu trong cảnh túng nghèo. Châu Kỳ, qua
Trương
Minh Dũng, nhờ tôi t́m hiểu rơ hơn. T́nh-cờ
tôi gặp nhạc-sĩ Trần Thiện Thanh (ca-sĩ
Nhật-Trường), hỏi anh tại sao người ta
ghi tên tác-giả “Tuư Ca” là Tú
Nhi, Tú Nhi là ai, th́ anh cho
biết h́nh như việc đó là do Chế
Linh.
Rốt cuộc, cả Châu Kỳ lẫn
Trương Minh Dũng
đều không tiến-hành vụ kiện. Dũng nói
với tôi: “Châu Kỳ bảo rằng
Chế Linh với
Kỳ+Dũng cũng là anh+em với nhau từ xưa,
nỡ nào?”
Một thời-gian sau, Dũng gửi qua tôi một số
ấn-bản tập nhạc nhan-đề “Những T́nh-Khúc
Châu Kỳ & Trương Minh Dũng” do nhóm Song
Nguyên, Lê
Hiếu, Nhật Triết và Thạch Cầm ở
Việt-Nam
thực-hiện trong năm 2000, và trong “Lời Dẫn” có
đoạn:
<<50 năm. Phải, Châu Kỳ và
Trương Minh
Dũng đă kết bạn với nhau được 50 năm.
Lời ca, hồn thơ và sóng nhạc đă quyện hai
người thành một... Năm mươi năm trước,
Châu Kỳ & Trương Minh Dũng đă từ đất
Huế xa xăm “hành phương Nam”, họ đem theo
muôn ngh́n cái lấp lánh của mặt sông Hương
trong một sáng rực rỡ mặt trời. Bây
giờ họ kết thành một chuỗi minh châu mười
một t́nh khúc. Mỗi hạt đều long lanh, tṛn
trịa... sương mai.>>
Tập “Những T́nh Khúc Châu Kỳ & Trương Minh
Dũng” gồm có 11 bản nhạc, tất cả đều
phổ từ thơ của Trương Minh Dũng:
1. Sao Chưa Thấy Hồi Âm
2. Bỏ Phố Lên Rừng
3. Mưa Trên Quảng Đức
4. Giọt Đàn Theo Giọt Lệ
5. Về Sông Cũ
6. Tuư Ca
7. T́nh Thơ Ư Nhạc
8. Người Đi Chưa Về
9. Em Đi Về Đâu
10. Hồi Âm
11. Người Nhớ Bài Ca, Ta Nhớ Người
(Về bài “Bỏ Phố Lên Rửng”, có người
mới đây tưởng là Châu Kỳ qua nó ghi lại hoàn
cảnh chật vật, phải bán nhà ra ngoại ô trú
ngụ. Hoàn-cảnh sau này th́ chật-vật thật,
nhưng bài hát ấy là thơ của Trương Minh Dũng
sáng-tác từ thập-niên 1960, và “lên rừng” là lên
phục-vụ ở Cao-Nguyên).
Châu Kỳ và Trương Minh Dũng nhờ tôi chuyển
tặng một số bản, có ghi tên người
nhận, trong đó có Trường Vũ, và mang chữ kư
của cả hai người, nhưng không thấy bản
gửi tặng Chế Linh. Có lẽ
Châu Kỳ gửi
thẳng, qua đường dây khác, hoặc chờ...
Cho đến năm 2005, Châu Kỳ được Trung-Tâm
Thuư Nga bảo-trợ qua Canada để thu cuốn băng
“Paris by Night 78”, anh đă cùng vợ từ
Canada qua
miền Nam California gặp thăm một số bạn-bè.
Tôi tin là anh đă gặp Chế Linh, “anh+em với nhau
từ xưa”.
*
Từ mấy tháng qua, một số anh+chị+em văn-nghệ-sĩ
ở hải-ngoại (Mỹ, Pháp,
Thuỵ Sĩ, Na-Uy, v.v...)
đă quyên góp một số tiền để
tổ-chức “Cây Mùa Xuân Mậu-Tư” cho anh+chị+em văn-nghệ-sĩ
hiện c̣n ở tại quê nhà; thủ-quỹ việc này
là nhà văn Vũ Uyên Giang.
Tôi có góp vào để nhờ trao riêng nhạc-sĩ Châu
Kỳ một món quà.
Nhưng theo tin nhà cho biết th́ Châu Kỳ đă bị
bệnh nặng, phải vào bệnh-viện, tôi sợ không
kịp liền gửi thẳng về chị Kỳ một
món quà nữa.
Ngày 28 tháng 12 năm 2007, tôi gọi điện-thoại
hỏi thăm, gặp lúc Châu Kỳ đă về nhà
rồi. Anh c̣n tỉnh-táo, nghe chị trao đổi
với tôi, nhưng không nói được. Tôi
nhờ chị đưa ống nghe vào sát tai anh để
anh nghe tôi. Cuối cùng, tôi chúc anh sớm
hồi-phục. Chị nói là anh mỉm cười và
gật đầu. Thế là anh+em chúng tôi đă
“gặp lại” nhau, qua máy điện-thoại, và
hẳn là anh đă có nhớ lại bao nhiêu
kỷ-niệm giữa hai chúng tôi từ những thuở nào,
trước ngày anh vĩnh-viễn ra đi.
Mấy tháng trước đó, anh c̣n khoẻ mạnh,
vợ+chồng Châu-Kỳ đă cùng với các anh+chị
Tô Kiều Ngân, Phạm Cung, Song
Nguyên, họp với
vợ+chồng Trương Minh Dũng em tôi, đại-diện
cho tôi bên phía nhà gái, để tiếp nhà trai trong lễ
cầu-hôn con gái của tôi. Bây giờ th́ Trương
Minh Dũng (**), vốn đă có
mặt bên cạnh Châu Kỳ những ngày cuối đời
của anh, cũng lại kiêm phần đại-diện cho tôi trong
lễ nhập-quan, di-quan của anh.
Xin thắp một nén nhang ḷng cầu-nguyện cho hương-linh
bạn tôi, nhạc-sĩ Châu Kỳ, sớm được
thảnh-thơi trên cơi vĩnh-hằng.
(*)
Nhạc sĩ Châu Kỳ đă qua đời ngày 6 tháng 1,
2008
(**)
Thi sĩ Trương Minh Dũng cũng đă qua đời
ngày 20 tháng 12, 2008